Andrzej Hieronim Zamoyski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Andrzej Zamoyski (kanclerz))
Andrzej (Jędrzej) Hieronim Franciszek Zamoyski
Ilustracja
Herb
Jelita
Rodzina

Zamoyscy herbu Jelita

Data i miejsce urodzenia

12 lutego 1716[1]
Bieżuń

Data i miejsce śmierci

10 lutego 1792
Zamość

Ojciec

Michał Zdzisław Zamoyski

Matka

Anna Działyńska

Żona

Konstancja Czartoryska

Dzieci

Aleksander August Zamoyski
Stanisław Kostka Zamoyski
Anna Zamoyska

Odznaczenia
Order Orła Białego
Angelika Kauffmann, Kanclerz Andrzej Zamoyski z dziećmi przed popiersiem Jana Zamoyskiego (1793)

Andrzej (Jędrzej) Hieronim Franciszek Zamoyski herbu Jelita (ur. 12 lutego 1716 w Bieżuniu, zm. 10 lutego 1792 w Zamościu) – kanclerz wielki koronny w latach 1764–1767, marszałek Trybunału Głównego Koronnego w 1761 roku, wojewoda inowrocławski w latach 1757–1764, członek Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773–1783[2], starosta halicki, lubelski, brodnicki i rostocki, prezes i asesor Kompanii Manufaktur Uprzywilejowanej w 1769[3], polityk, prawnik, pamiętnikarz, twórca tzw. Kodeksu Zamoyskiego.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Urodził się jako trzeci syn wojewody Michała Zdzisława Zamoyskiego, i Anny z Działyńskich (wojewodzianka chełmińska). Przez 5 kolejnych lat (1726–1731) pobierał nauki poza granicami Polski. Początkowo był to Lipsk, później prawdopodobnie Praga i jedno z miast włoskich. W roku 1733 (12 września) podpisał, wraz z całą rodziną Zamoyskich, elekcję Stanisława Leszczyńskiego[4]. W latach 1735–1740 (prawdopodobnie) kontynuował studia zagraniczne, początkowo w Paryżu, a następnie (1738–1739) w Ritter-Akademie w Legnicy. W roku 1742 dokonano podziału majątku po zmarłych rodzicach, dzięki któremu Zamoyski otrzymał tzw. schedę drugą obejmującą dobra: bieżuńskie, kutniańskie i część beresteckich. Przez 9 lat (1745–1754) pełnił służbę wojskową w wojskach saskich, głównie w regimencie szefostwa ks. Albrechta (doszedł w nim do stopnia pułkownika).

Andrzej Hieronim Zamoyski, grafika z ok. 1875 r.

W roku 1764 był jednym z przywódców obozu Familii i inicjatorem reform ustrojowych sejmu konwokacyjnego, członkiem konfederacji Czartoryskich[5]. Był konsyliarzem konfederacji generalnej 1764 roku[6]. Był elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego z inowrocławskiego[7]. W 1766 roku został prezesem Komisji Menniczej[8].

W 1767 złożył kanclerstwo w proteście przeciwko porwaniu przez Rosjan senatorów na Sejmie Repninowskim, tytułując się odtąd "ex-kanclerzem". Był człowiekiem kierującym się ideałami Oświecenia, a w kwestii ustroju politycznego pod wpływem Monteskiusza opowiadał się za trójpodziałem władzy[9]. Od 1776 opracowywał kodyfikację prawa Rzeczypospolitej, znaną jako Kodeks Andrzeja Zamoyskiego, odrzuconą przez sejm w 1780 w wyniku intrygi nuncjusza papieskiego i ambasadora rosyjskiego[10]. Andrzej Zamoyski przyczyniał się do wszechstronnego rozwoju swoich włości. W duchu oświeceniowym zniósł pańszczyznę w kluczu kutnowskim w 1767 i zastąpił ją czynszem.

Z ordynatem blisko współpracował, a nawet wychowywał jego synów Stanisław Staszic, w którego twórczości (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski) słychać echo poglądów Andrzeja Zamoyskiego. Na Sejmie Rozbiorowym 1773-1775 został członkiem Komisji Edukacji Narodowej[11]. W 1758 został kawalerem Orderu Orła Białego.

Był członkiem komisji pełnomocnej lwowskiej, powołanej w 1790 roku dla układów z Leopoldem II Habsburgiem[12].

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

Ważniejsze mowy i utwory[edytuj | edytuj kod]

  1. Mowa... na Senatus Consilium w Warszawie na dzień 13 maja 1761 determinowanym miana, brak miejsca wydania (1761); rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego sygn. 90
  2. Mowa... na Senatus Consilium w Warszawie die 26 Oktobris Anno 1762, brak miejsca wydania (1762); rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego sygn. 99
  3. Mowa... na Senatus Consilium dnia 8 marca 1763 roku, brak miejsca wydania (1763); wyd. ponadto osobną mowę z 7 listopada 1763 r.; rękopisy: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego sygn. 122, Archiwum Główne Akt Dawnych (BOZ), Ossolineum sygn. 6613/II
  4. Mowa... na Sejmie Convocationis dnia 16 maja 1764 roku w Warszawie miana, (Warszawa 1764); wyd. ponadto osobne mowy sejmowe z: 7 czerwca i 17 września 1764 r.; fragm. mów przedr.: W. T. Kisielewski: Reforma książąt Czartoryskich na Sejmie Konwokacyjnym r. 1764, Sambor 1880, s. 244-249, 270-273; J. Michalski w: Historia Polski 1764-1795. Wybór tekstów, Warszawa 1954; S. Tync w: Komisja Edukacji Narodowej. Wybór źródeł, Wrocław (1954) "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 126 (pt. Pierwsza myśl o wychowaniu państwowym); rękopisy: Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego sygn. 122 (tu też mowa miana na Sejmie Koronacyjnym 20 grudnia 1764 r.), Biblioteka Kórnicka sygn. 455, 909
  5. Mowa... na akcie przysięgi Ordynacji, dnia 9 czerwca 1767 na kolegiacie zamojskiej miana, brak miejsca wydania (1767); Estreicher jej nie notuje; inform. R. Orłowski (s. 306)
  6. Dzieje Polski, czyli przypadki znaczniejsze w roku 1768 zdarzone t. 2, rękopis: Biblioteka Narodowa (BOZ sygn. 1189, s. 1-249), także Biblioteka Kórnicka sygn. 1355, (ułamkowy pamiętnik)
  7. Suum cuique, brak miejsca wydania (1771?); wyd. następne (pod nazwiskiem S. Konarskiego) z rękopisu Ossolineum sygn. 951/I ogł. R. Pilat, "Przegląd Polski" rocznik 4 (1869), t. 4, s. 417-430, (autorstwo sporne, pierwotnie przypisywane S. Konarskiemu, następnie A. K. Czartoryskiemu przy współpracy A. Naruszewicza)
  8. Zbiór prac sądowych na mocy konstytucji roku 1776 ułożony cz. 1-3, Warszawa 1778; wyd. następne: oprac. W. Dutkiewicz, Warszawa 1874; fragmenty przedr. B. Suchodolski w: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948; redakcję 1. z oryginału Biblioteki Kórnickiej ogł. B. Leśnodorski w: Dzieło Sejmu Czteroletniego (1788-1792), Wrocław 1951, (jednym ze współautorów i współredaktorów był J. Wybicki); przekł. niemiecki (1780)
  9. O czynszach i oczynszowaniu w Polsce, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego sygn. 5155.

Ponadto W. Smoleński przypisywał mu autorstwo utworów J. Pawlikowskiego: O poddanych polskich (1788), Myśli polityczne dla Polski (1789), 2 rozprawek: O ustanowieniu porządku w nauce prawa cywilnego i O założeniu zgromadzenia prawnych ludzi (1772) oraz publikacji Pamiętnik II. O prawach politycznych i o prawach fundamentalnych (1772).

Listy i materiały[edytuj | edytuj kod]

  1. Korespondencja rodzinna, rękopis: Ossolineum sygn. 2683/I pt. Listy Zamoyskich 1719-1772
  2. Korespondencja z lat 1726–1792, m.in. z ojcem, braćmi (Tomaszem i Janem Jakubem), Katarzyną II z roku 1763 (sygn. 1792, 1803), Stanisławem Augustem oraz listy prywatne i urzędowe; rękopisy: Archiwum Główne Akt Dawnych: BOZ, Księgi Kanclerskie; wykorzystał i omówił R. Orłowski: Działalność społeczno-gospodarcza A. Zamoyskiego (1757-1792), Lublin 1965 "Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wydział Humanistyczny"
  3. Korespondencja z: bratem Janem Jakubem, królem Stanisławem Augustem, rękopisy Państwowego Centralnego Archiwum Historycznego w Kijowie f. 256; wykorzystał i omówił R. Orłowski jak wyżej; bardziej szczegółowy zestaw listów podaje P. Bańkowski: Polskie archiwa magnackie w Centralnym Archiwum Historycznym w Kijowie, "Archeion" t. 40 (1964), s. 183-186
  4. Do S. Konarskiego z 21 kwietnia 1761 w: S. Konarski: O skutecznym rad sposobie t. 2, Warszawa 1761, s. 246
  5. Do Fryderyka Krystiana, elektora saskiego z roku 1763, rękopis: Ossolineum sygn. 12770A/II
  6. Korespondencja ze Stanisławem Augustem, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich sygn. 680, 688, 695, 700, 932 (zobacz także poz. 2-3); list Stanisława Augusta z roku 1769 ogł. K. Sienkiewicz w: Skarbiec historii polskiej t. 1, Paryż 1839 (1840)
  7. Korespondencja z Józefem Janem Mniszchem w zbiorze z lat 1766–1794, rękopis: Ossolineum sygn. 8044/I
  8. Do Stanisława Małachowskiego z 12 czerwca 1791, "Gazeta Narodowa i Obca" 1791 nr 50; przedr. W. Smoleński: Publicyści anonimowi z końca w. XVIII, "Przegląd Historyczny" t. 14 (1912), s. 336, także w odb.
  9. Do J. Wybickiego z 20 sierpnia 1791, ogł. w: Dodatek do pamiętników Wybickiego odnoszący się do życia A. Zamoyskiego, Poznań 1842, s. 29-31; przedr. A. M. Skałkowski: Archiwum Wybickiego t. 1, Gdańsk 1948, s. 149-150
  10. Od Jacka Małachowskiego z 8 sierpnia 1762, rękopis: Ossolineum sygn. 11888/II
  11. Od J. Chreptowicza z lat 1776–1777, ogł. A. M. Skałkowski: Archiwum Wybickiego t. 1, Gdańsk 1948, s. 44-47
  12. Kopia metryki urodzenia, odpis z roku 1735, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (BOZ sygn. 586, k. 238)
  13. Archiwum familijne, kontrakty dzierżawne, akty prawne, projekty reform, bruliony mów, pisma urzędowe; rękopisy jak wyżej poz. 2
  14. Zeznania złożone przed sądem grodzkim krasnystawskim 2 stycznia 1787 i w styczniu 1789, rękopis jak wyżej poz. 3 (f.: 256, 1, 1975 i 256, 1, 2056)
  15. Dokumenty do oczynszowania włościan w dobrach A. Zamoyskiego i instrukcje gospodarcze, ogł.: T. Lubomirski w: Rolnicza ludność w Polsce od XVI do XVIII w., Warszawa 1862 (dot. klucza bieżuńskiego); H. Stebelska w: Źródła do sprawy oczynszowania w dobrach mazowieckich A. Zamoyskiego, "Teki Archiwalne" t. 5, 1957 (dot. klucza bieżuńskiego i dóbr magnuszewskich); Instrukcje gospodarcze dla dóbr magnackich i szlacheckich z XVIII-XIX w., wyd. B. Baranowski, J. Bartyś, T. Sobczak, Wrocław 1963
  16. Akta Ordynacji Zamojskiej, rękopisy: Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie, wykorzystał R. Orłowski jak wyżej poz. 2.

O innych rękopisach z archiwum A. Zamoyskiego informuje ponadto P. Bańkowski: Dwa polskie archiwa magnackie w Bibliotece Ukraińskiej Akademii Naukowej w Kijowie, "Archeion" t. 40 (1964), s. 191-199.

Wybrane opracowania dot. Zamoyskiego[edytuj | edytuj kod]

  1. M. Matuszewicz: Pamiętniki... 1714-1765 t. 1-4, Warszawa 1876
  2. Listy pani Mniszchowej, żony marszałka w., pisane do matki, pani Zamoyskiej... 1787: wyd. J. I. Kraszewski, "Roczniki Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu. R. 1866", Paryż 1867
  3. Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców: oprac. W. Zawadzki t. 1-2, (Warszawa) 1963 "Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych"
  4. (Nekrolog): "Gazeta Narodowa i Obca" 1792 nr 13
  5. S. Zamoyski: Ze wspomnień... 1775-1803, rękopis: Biblioteka Uniwersytetu Poznańskiego sygn. 44/II
  6. J. Wybicki: Pamiętniki, (powst. w latach 1802–1817), oprac. i wydał A. M. Skałkowski pt. Życie moje oraz Wspomnienie o A. i Konstancji Zamoyskich, Kraków (1927) "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 106
  7. S. Staszic: Pochwała A. Zamoyskiego w: Dzieła t. 4, Warszawa 1816 i odb.
  8. A. Chodkiewicz: Portrety wsławionych Polaków, Warszawa 1820
  9. A. Magier: Estetyka miasta stołecznego Warszawy, (ukończ. około roku 1833), wyd. H. Szwankowska, komentarz historyczno-literacki oprac. J. W. Gomulicki, Wrocław 1963
  10. J. U. Niemcewicz: Żywoty znacznych w XVIII w. ludzi, wyd. A. M. Kurpiel, Kraków 1904.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. według innych źródeł urodził się rok później (1717) – T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 532.
  2. Ambroise Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce (1773–1794). Jej dzieło wychowania obywatelskiego, przełożyła i uzupełniła Mirosława Chamcówna, przedmową opatrzył Henryk Barycz, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1979, s. 277.
  3. Antoni Sozański, Imienne spisy osób duchownych, świeckich i wojskowych, które w pierwszych ośmiu latach panowania króla Stanisława Poniatowskiego od 1764-1772 r. w rządzie lub przy administracyi Rzeczypospolitéj udział brały [...]. Cz. 1, Tablice i rejestr, Kraków 1866, s. 11.
  4. Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910, s. 268.
  5. Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 90.
  6. Konfederacya Generalna Koronna Po doszłym Seymie Convocationis Zaczęta w Warszawie Dnia 23. Czerwca Roku Pańskiego 1764. Ręką J. O. Xcia Jmci Prymasa Korony Polskiey [...] Stwierdzona, [b.n.s]
  7. Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 68.
  8. Komissya Rzeczypospolitey Skarbu Koronnego. Ogłasza nowe zasady dla monet krajowych. Warszawa 11 Stycznia 1766 (podp. G. H. Harnack Leg. Cancell. Comm. Monetariae), b.n.s.
  9. Marek Borucki:Jak w dawnej Polsce królów obierano. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1976, s. 159.
  10. Mieczysław Tarnawski, Kodeks Zamoyskiego na tle stosunków kościelno-państwowych za czasów Stanisława Augusta Lwów 1916, s. 173.
  11. Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 152.
  12. Walerian Kalinka, Sejm Czteroletni, t. II, część 1, Kraków 1895, s. 118-119.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]